|
|
|
Próbując zrozumieć pochodzenie dziwnej skali 1:2880, w jakiej wykonane są stare austriackie mapy katastralne zebrałem nieco informacji na temat dawnych miar długości i powierzchni, a przy okazji także innych wielkości. Część zebranych informacji przytaczam, nawet jeśli nie są związane z mapami, jako ciekawe same w sobie. więcej o austriackich mapach katastralnych Nie biorę odpowiedzialności za prawdziwość przytoczonych danych. Nie chcę polemizować z żeglarzami, którzy kilkakrotnie zwracali mi uwagę, że węzeł to (także) miara prędkości - to oczywiste. Jednak w dziedzinie miar, od zawsze związanej z kupiectwem, jak to u kupców, to samo nie zawsze oznacza tyle samo. Należy pogodzić się z tym, że "meter" to niekoniecznie 100cm, ale także 100kg ziemniaków, sążeń ma czasem 6 a innym razem 7 stóp, a 6 stóp (angielskich) czyli 1,829m, przez niektórych było nazywane węzłem, przez innych sążniem. Specjalnie dla żeglarzy przytaczam nieco informacji na końcu strony.
Miary i wagi według: M.Arct Nowoczesna Encyklopedia Ilustrowana, Zakłady Wydawnicze M. Arct, Sp. Akc. W Warszawie 1937
I. System metryczny 1 km (kilometr) = 1000 m (metr) II. Inne miary i wagi z przerachowaniem na miary metryczne
Abisynia
Afganistan
Anglia i dominia Wagi handlowe
{Avoirdupois) Troy (szczeg. metale
szlachetne)
Arabia
Chiny
Egipt
Indie Brytyjskie
Japonia
Palestyna
Persja
Rosja
Syjam
USA III. Miary specjalne 1 mila geograficzna = 7420,44 m IV. Dawne, częściowo jeszcze używane miary 1 mila pol. = 8 staj = 8,634 km V. Miary staropolskie 1 antał = kilkanaście garncy VI. Przerachowanie używanych miar i wag dla towarów światowych
Metale szlachetne Kamierne szlachetne. Bawełna. USA: Indie: Egipt: Zboże. Chicago: Liverpool: Londyn: Nafta. USA: Kawa.
Jednostki miar długości występujące na dawnych mapach Polski według http://www.fragment.alpha.pl/encyklo/enc_jednost.html cal = 0,024 m
Stare rosyjskie miary długości 1 wiorsta = 1,067km
Miary staropolskie według http://info.kalisz.pl/kronika/aneks4.htm Funt - miara masy, w 1764 r. i według tzw. nowopolskich miar (XIX w.) odpowiadała 405 gramom. Garniec - miara pojemności ciał sypkich i cieczy, pochodzenia słowiańskiego; garniec stanowił 1/32 korca i dzielił się na 4 kwarty, a jego wielkość wynosiła 3,7 1 (1784 r.). Korzec - miara pojemności ciał sypkich. Korzec dzielił się na 4 ćwiertnie, 16 (lub 12) korczyków i 32 (lub 24) miary albo też na 2 korczyki, 8 - 12 miarek, 32 garnce. W XIV-XVIII w. znajdowało się w użyciu blisko 300 k. lokalnych. Według miary lokalnej (kaliskiej) korzec liczył 28 garncy, tj. 2 wiertele. Kwarta - miara pojemności ciał sypkich i płynów, głównie zbóż, wina i piwa; stanowiła 1/4 garnca, dzieliła się na 4 kwaterki. Kwarta staropolska zawierała 0,94 1 (1784 r.). Kwaterka - miara pojemności, 1/4 kwarty. Łan - włóka, jednostka miary ziemi uprawnej, podstawa do określania wymiaru czynszów i pańszczyzny; łan wynosił ok. 30 morgów. Mórg (morga) staropolski wynosił ok. 1/2 ha. Łokieć - miara długości; znany w Polsce od XIII w., stanowił 1/3 sążnia i dzielił się na 2 stopy. Łokieć staropolski wynosił 0,59 m (1764 r.). Mila - jednostka długości używana w staropolskim systemie drogowym miar; w XVII w. mila mała wynosiła ok. 6250 m, mila średnia ok. 7030 m i mila wielka ok. 7810 m. Postaw - jednostka długości służąca do mierzenia tkanin; miał różną długość - od 27 do 62 łokci; w XIX w. wielkość postawu wahała się od 12 do 64 łokci, średnio zaś wynosiła 32 łokcie. Staje - staropolska rolna i drogowa miara długości.
Jako miara powierzchni staje liczyło 30 prętów2, to jest 1 morgę. Jako miara
drogowa staje milowe wynosiło zazwyczaj ok. 893 m.
Do sierpnia 1868 roku w użyciu w Prusach był system dwunastkowy, później dziesiętny (w Związku Północnoniemieckim, od 17.VIII.1868). Podstawową jednostką miary był cal reński = 2,61541cm. Dwanaście cali składało się na stopę (Fuss) = 31,385cm, 12 stóp składało się na pręt pruski (Ruthe) = 3,7662m, 2000 prętów na milę pruską (Meile) = 7,5324km. Miary pruskie/reńskie: Dla porównania: Od czasów rzymskich w fortyfikacji używano jako miary stopy i
kroku. W latach 70-tych XIX wieku w Niemczech używano nowego kroku (Schritt) o długości 80cm. Używany był m.in. w polskiej międzywojennej kartografii i fortyfikacji polowej. Miary angielskie: Miary rosyjskie: Podstawą rosyjskich map kartograficznych była wiorsta, stąd używano skal 1:42000 (tzw. jednowiorstówka), 1: 84000 (dwuwiorstówka) - np. na mapie w skali 1:42000 jeden cal odpowiada 42000 calom w terenie, czyli 1 wiorście. Miary austriackie: Podstawą austriackich map kartograficznych był klaster, składający się z 72 cali, stąd używano skal 1:720, 1:1440, 1:2880, 1:5760 - np. na mapie w skali 1:720 jeden cal odpowiada 720 calom w terenie, czyli dzisięciu klasterom. Mila:
według Encyklopedii Popularnej PWN Morga (mórg, jutrzyna), dawna jednostka powierzchni gruntów; w Polsce w XVIw. morga chełmińska (0,5985ha), w XIXw. morga nowopolska (0,5599ha), morga pruska duża (0,5755ha) i mała (0,2500ha).
według Wielkiej Encyklopedii PWN Morga (mórg, jutrzyna), ... austriacka - 0,5755ha ..
... i tu
wreszcie doszedłem skąd skala mapy 1:2880. Stary geodeta rzucił mi kiedyś od
niechcenia wyjaśnienie, że na tych mapach morga odpowiada calowi kwadratowemu.
Długo nie mogłem ustalić jaka morga i jaki cal...
Na stronie http://sredniowiecze.koti.com.pl/opracow/nauka/miar.htm#4 zamieszczono tekst, który poniżej przytaczam. Dobrze tłumaczy ogólne rzeczy pomieszanie i pozorne sprzeczności jakie niekiedy powstają przy próbach przeliczenia dawnych jednostek na system metryczny (ile cali liczy pręt i ile to metrów?). Aż
do utworzenia i powszechnego przyjęcia systemu metrycznego różniły się
ogromnie szczegółami, ponieważ w każdym kraju czy regionie były inaczej
normalizowane. Zdarzało się, że poszczególne wioski przyjmowały różne
systemy. Mimo to miary charakteryzowała silne podobieństwo, ponieważ większość
bazowała na naturalnych /cal, stopa/ albo rzymskich czy germańskich
jednostkach /uncja, funt; gran, marka/; te kategorie nie zawsze, oczywiście,
wzajemnie się wykluczały, bo często zdarzał osie, że "naturalne"
jednostki leżały u podstaw jednostek rzymskich czy germańskich jednostkach /uncja,
funt; gran, marka/; te kategorie nie zawsze, oczywiście, wzajemnie się
wykluczały, bo często zdarzało się, ze "naturalne" jednostki leżały
u podstaw jednostek rzymskich czy germańskich. Ocalało nawet kilka przed
rzymskich, jak francuska mila i arpent. Miary długości: Cal /2,54 cm/: uncia, od unguis, co oznacza szerokość paznokcia kciuka; stąd nazywano go też thumb, tomme /kciuk/ itd. W Szkocji, Holandii i Skandynawii. Stopa /12 cali; 30,48 cm/: rzymskie pes /29,45 cm/; francuskie pied /32,48 cm/. Łokieć: francuskie aune; oba pochodzą od ulna, jednostki długości o trudnych do ustalenia rozmiarach, z czasem równała się dwóm stopom /ok.60 cm/, ale często byłą znacznie dłuższa, jak łokieć, którym mierzono sukno w XV-wiecznej Anglii, liczący 45 cali /114 cm/. Jard /3 stopy; 91.44 cm/, ze staro angielskiego gerd, spokrewnionego z verga, czyli rod /po. Żerdź/. Wprowadzony przez Henryka I jako jednostka miary materiału; według Wilhelma z Malmesbury był to odcinek między jego nosem a końce, wyciągniętej ręki - tradycyjny sposób mierzenia sukna. Farthom /6 stóp, 1,82 m/ długość rozpiętych ramion, jako francuskie toise, od tensa - rozpostarty. Pręt /perch/ :od partica /także żerdź lub tyczkas/, miara używana do dziś: ujednolicona dla gruntu ornego na 16,5 stopy /prawdopodobnie 20 "naturalnych" stóp 10- calowych/ , ale licząca ok.25 stóp dla obszarów leśnych z wieloma lokalnymi wariantami. Furlong /40 prętów lub 220 jardów, 201,6 m/; oznacza dosłownie "długość bruzdy". Mila /standartowa 1760 jardów, 8 furlongów, 1,61 km km/; początkowo nieprecyzyjna jednostka, w wiekach średnich mogła osiągnąć nawet ok.2200 jardów; termin pochodzi od mile pasuum, chociaż rzymska mila miała 1000 kroków lub 5000 stóp, czyli 1 ,47 km. League /mila nieangielska/: od galijskiego leuga; tak jak germańska rasta, pierwotnie nieprecyzyjna, był to dystans, który przeciętny człowiek może przejść nie odpoczywając; ujednolicona przez rzymian wyniosła 1,5 mili, ale znacznie dłuższa /2 lub 3 mile angielskie/ w wiekach średnich. Miary powierzchni: ważne w przypadku mierzenia ziemi uprawnej; ponieważ pola i obszary leśne miały zwykle nieregularny kształt, jednostki miary powierzchni często były wtórne wobec innych jednostek. Angielski akr. Od ager - pole, był jednostką nieprecyzyjną /4840[22x220] jardów kwadratowych czy 40,46 arów/ i określano go za pomocą furlonga. Jego nazwa prawdopodobnie wywodziła się od obszaru, jako można było zaorać w ciągu jednego ranka, jak germański Morgen /30-40 arów/. Grunt orny mierzono też ilością ziarna potrzebną do obsiania go, np. francuski setier /ok.34 arów/, od łacińskiego sevtarius, ok. 30 litrów. Bardziej rozpowszechniony arpent /od arepenna/ był galijską pozostałością, zwykle oznaczającą tyle samo, nieco więcej natomiast /ok. 50 arów/ dla obszarów leśnych. Jednostki objętości: tak jak obszar, trudno ją zmierzyć bezpośrednia, więc jednostki wywodziły się z prostszych ustalenia jednostek wagi. Podstawowa miarą była półkwarta /0,57 litra/, której wielokrotnością były, kwarta /2 półkwarta/, galon /8 półkwart/, garniec /2 galony/ oraz buszel /8 galonów, 36,35 litrów; większy niż old Winchester bushel, który mieścił 35,24 litra/. Mniejszymi jednostkami były zazwyczaj miary objętości płynów, a większymi miary objętości ciał sypkich, chociaż oprócz buszla były jeszcze większe miary objętości płynów /np. dla wina: beczka = 2 pipy = 4 hogsheads = 252 galony/. Anglosaski pund oznaczał zarówno funt, jak i półkwartę wody, jak podaje nam medyczny podręcznik znany pod nazwą Leechdoms. Późniejsza, znacznie mniejsza półkwarta, która stał się wzorcem, została wywiedziona z funta ziarna /zboża lub grochu/. Gdziekolwiek w grę wchodziło ziarno natychmiast pojawiał sie problem miary "czubatej" i "płaskiej", która różniła się zasadniczo, w zależności od kształtu naczynia użytego do mierzenia. Jednostki wagi: te jednostki są łatwe do porównania ze sobą, ponieważ dzięki wadze dzielenie na pół i podwajanie stało się proste, nie ma jednak wśród nich wyraźnie dużych jednostek. Większość średniowiecznej terminologii jest zapożyczona z rzymskiej. Podstawowe grany, pierwotnie używane do ważenia złota, mają w całej Europie ok.0,05 g /zwykle 0,048 g, ale paryski gran 0,052 g/ lub 0,06 g /angielski gran wagi troy, używany do ważenia szlachetnych metali/, tj. odpowiadają pojedynczemu standaryzowanemu ziarnu pszenicy czy jęczmienia, które, poza niewieloma miejscami /takimi jak Wenecja/, zastąpiły klasyczny karat równy 0,189 g. Te jednostki, jak systematycznie podają średniowieczne źródła metrologiczne, były ze sobą wygodnie spokrewnione, gdyż 1 karat=3 ziarnom jęczmienia -= 4 ziarnom pszenicy. Uncja wywodziła się z rzymskiej uncia /która równała się 27,29 g/, i wahała się miedzy ok.28 g a ok. 32g, będąc w różny sposób spokrewnionym z granem. Angielska uncja wagi troy /31,10g/ dzielił się na 20 pennyweights lub 24 grany. Marka, wczesna germańska jednostka, na samym początku równała się 8 uncjom, jak w systemie rzymskim, który został stworzony do ważenia złota srebra w systemie wag troy. Zwykły funt równał się 15 lub, jeszcze częściej, 16 uncjom /avoirdupois lub podwójna marka/, ale pojawiaj się też inne liczby, których wielokrotności różnią się, w zależności od lokalnych obyczajów i rodzaju ważonego artykułu. Większe jednostki, stosowane do ważenia produkcji rolnej, metalu, itd., były albo właściwe dla ważonego materiału /fother [pol. Fura] a ołowiu , chaldron [32 buszle] węgla/ albo też stanowiły ułamek lub wielokrotność cetnara, który początkowo wynosił 100 funtów, a dla kilku artykułów 120 funtów /tzw.long hundred, pol. Długi cetnar./ Angielskie jednostki wynoszące 104 lbs /dla wełny i innych artykułów/ zostały ustalone po gwałtownym sporze miedzy Edwardem I a Kampanią Kupiecką, dotyczącym procedury ważenia. Dyskusja dotyczyła włączenia do wzorców zwyczajowych niedokładności dopuszczalnych na zasadzie "piekarskiego tuzina". 112 - funtowy cetnar umożliwił zastąpieniu niewygodnej 6 i 1/4-funtowej jednostki, zw. Nail lub clove, wygodniejszą, 7-funtową, która przetrwała w sukiennictwie do końca XVIII w. Żródła: Philip Grierson Encyklopedia Średniowiecza - Wyd. Czytelnik
Specjalnie dla żeglarzy, którzy nie mogą mi darować tego węzła będącego miarą długości a nie prędkości (nie ja to wymyśliłem, źródło podałem), poniżej cytuję dane zawarte na stronie http://www.commanderbob.com/equiv.html . Pytanie do żeglarzy: ile metrów liczy kabel (cable)?
32 points of a compass = 360 degrees 1 point of a compass = 11.25 degrees To convert degrees C. to degrees F., multiply by 9, divide by 5 and add 32 To convert degrees F. to degrees C., deduct 32, multiply by 5 and divide by 9 1 inch = 2.54 centimeters 1 foot (U.S.) = .3048 meters = 1 British foot 1 kilometer = 3,280.8399 feet = .5399568 nm Statute mile = 5,280 ft = 1.609 km = .869 nm Nautical mile = 1.15 stat miles = 1,852 m = 6,076.12 ft = about 2,000 yds (generally accepted as 1 minute of latitude) Length of 1 minute of latitude at equator = approximately 6,046 ft Length of 1 minute of latitude at poles = approximately 6,108 ft Knot = 1 nm/hr = 1.15 mph = 1.852 km/hr Knot-furlong = time it takes to sail 220 yards at 1 nautical mile per hour Fathom = 6 ft = 1.829 m Cable = 720 feet = 120 fathoms Cable (British) = .1 nm 7.5 cables = 1 statute mile 8.44 cables = 1 nm Charts - nautical miles per inch = reciprocal of natural scale/72,913.39 Charts - statute miles per inch = reciprocal of natural scale/63,360 Charts - inches per nm = 72,913.39 x natural scale Charts - inches per sm = 63,360 x natural scale Charts - natural scale = 1:72,913.39 x nm/inch Charts - natural scale = 1:63,360 x sm/inch Std. atmospheric pressure at sea level = 29.92126 inches of mercury millibar = .02952998 inches of mercury millimeter of mercury = 1.3332237 millibars register ton = 100 cubic feet measurement ton = 40 cubic feet = 1 freight ton 1 barrel (42 gals) of diesel fuel = 315 pounds 1 gallon of engine motor oil = 7.3 pounds 1 cubic foot = 7.481 gals of water cubic foot of seawater = 64 lbs cubic foot of freshwater = 62.428 lbs @39.2 degrees F. (temp. of max. density) 1 cubic foot of normal storage ice = 62 lbs Speed of sound is approximately 1,117 feet per second Approximate distance (nm) of a flash of light to resulting sound = elapsed time divided by 5.5 1 displacement ton = 35 cubic feet of seawater = 1 long ton 1 ton of freshwater=35.84 cubic feet (Note: some values above are based upon relationships enumerated in Bowditch's American Practical Navigator, Vol. I, 1984)
... i jeszcze odsyłacz: http://free.of.pl/j/jednostki/spis.html
|
